Είναι ανθρώπινο να γίνονται λάθη ακόμα και από τους πιο σοφούς και τους πιο προχωρημένους επιστήμονες. Σε πολλές περιπτώσεις το λάθος στη θεωρία μπορεί να δικαιολογηθεί και η αξιοπιστία να διασωθεί. Όταν, όμως, τα λάθη γίνονται από τους ίδιους που γνωρίζουν καλά τον επιστημονικό χώρο τους, τη στιγμή που τα παρατηρούσαν ή τα διόρθωναν κάποιοι αυτο­δίδακτοι, κάποιοι ερασιτέχνες και οι ανειδίκευτοι στοχαστές, αυτό αποτελεί πρόκληση και γελοιο­ποίηση της χρησιμότητας της επιστήμης. Ιδιαίτερα όταν αυτά τα λάθη δεν παρα­τηρούνται από τους περισσότερους συνα­δέλφους μέχρι του σημείου να διαιω­νίζονται, αυτό αποτελεί κλονισμό της χρησιμότητας ολόκληρης της επιστήμης, χωρίς υπερβολή. Διότι, το νόημα και η αξιοπιστία της επιστημονικής γνώσης είναι ότι είναι γνώση και μάλιστα με χρονο­βόρο και πολυέξοδο τρόπο. Το νόημα και η αξιοπιστία της επιστήμης είναι ότι υποχωρεί η άγνοια, αποφεύγεται η πλάνη και γνωρίζουμε καλύτερα. Εάν λοιπόν, η πλάνη γίνεται εκεί όπου πρώτα έπρεπε να παρατηρηθεί και να αποφευχθεί, ενώ μπόρεσαν να την παρα­τηρήσουν μερικοί "άσχετοι", τότε ποιος ο λόγος να θεωρείται πιο αξιόπιστος ένας επιστήμονας από έναν μορφωμένο ανειδίκευτο; Η περισ­σότερη γνώση συμπίπτει με την καλύτερη γνώση και κατανόηση ή όχι; Μήπως η ειδίκευση έχει υπερε­κτιμηθεί για την απο­τελεσματικότητα της έρευνας και της κατανόησης; Πρέπει τουλάχιστο να δίνονται εξηγήσεις για τα λάθη που απο­προσανατόλισαν και καθυστέρησαν την έρευνα, για τα λάθη που υποτίθεται ότι η γνώση χρειάζεται για να μη γίνονται. Η αίσθηση ενός επιστήμονα για τις ικανότητές του θα έπρεπε να περιέχει περισσότερο κάποια ανασφάλεια μήπως αυτός εκτεθεί και όχι την υπεροψία του εξέχοντος.

 

Η πιο ανύποπτη και επιτυχημένη απάτη γίνεται από τον απατεώνα που φαίνεται υπεράνω υποψίας και άνθρωπος εμπιστοσύνης. Παρόμοια, τις πιο μεγάλες προ­καταλήψεις και τις πιο φοβερές πλάνες θα βρούμε στο χώρο της επιστήμης, που με την αξιοπιστία και την "τυφλή" αποδοχή αφοπλίζει τη δημιουργική σκέψη, αποκρύπτει τα σκοτεινά σημεία της και διαιωνίζει τις πλάνες της. Παραδείγματα τέτοιων "μεγάλων" λαθών, ιδιαίτερα στο χώρο που εστιάζεται η προσπάθεια σε αυτές τις σελίδες, είναι η αποκαλούμενη "μηχανιστική αντίληψη" που σχηματί­στηκε τους πρώτους αιώνες ανάπτυξης της φυσικής, με το χωρισμό της ύλης από την κίνηση (είναι χαρακτηριστική η περίπτωση του Λαπλάς).

Ακόμα και η εισαγωγή της έννοιας του κβάντου και το φαινόμενο μέσα στη δομή της ύλης να γίνονται μεταβολές και κινήσεις με συγκεκριμένες τιμές, ενώ θεωρητικά θα μπορούσαν να γίνονται με συνεχόμενο τρόπο και με μια οποια­δήποτε τιμή, δεν είναι τόσο τρελό φαινόμενο, όπως το αντι­μετώπισαν οι φυσικοί στις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα στην αρχή της διαμόρφωσης της κβαντικής θεωρίας. Απλώς, οι φυσικοί περιόριζαν την αντίληψή τους για την πραγματικότητα στο αντικείμενο που σπούδασαν. Μόνοι τους είχαν δεχτεί ότι όλες οι κινήσεις μέσα στη φύση μεταβάλ­λονται συνεχώς και δεν είχαν σκεφτεί σοβαρά την ύπαρξη ορίων, η οποία σε πλήθος γνωστών περιπτώσεων και στην καθημερινή εμπειρία παρατηρούμε πως επιβάλλει κάπως τη διακοπή της συνέχειας και της εξέλιξης ή την αντιστροφή μιας διαδικασίας. Χρειαζόταν να δουν συγκεκριμένα το "κάπως", τον τρόπο, στα φαινόμενα που εκείνοι γνώριζαν με μαθηματικές σχέσεις για να δεχτούν την απλή γενικότερη σκέψη, ότι μπορεί να γίνεται μια μεταβολή κατά τρόπο διακοπτόμενο, ασυνεχή και εναλλασσόμενο και αυτή να προκαλεί έτσι την ύπαρξη νέων φαινομένων και καταστάσεων. Επιπλέον, σε αντίθεση με τους Φιλό­σοφους, σκεφτόντουσαν για τα πράγματα με την απερίσκεφτη αντίληψη των ορίων με μέτρο τα μήκη που εκείνοι διάνυαν στην επιφάνεια της Γης, το χρόνο που μετράμε για την ανθρώπινη ιστορία και τη δύναμη που έχουν οι βόμβες μας. Σε πλήθος περιπτώσεων, δεν σκέφτηκαν σοβαρά να εισαγάγουν όρια στα μεγέθη που εξέφραζαν οι μαθηματικές σχέσεις τους, ούτε από περιέργεια.

 

Νεότερο επιπόλαιο, βιαστικό και ανόητο λάθος είναι η απόρριψη του "αιθέρα" για την εξήγηση της διάδοσης του φωτός, αντί να γίνει προσπάθεια να προσδιοριστεί σαφέστερα το νόημα αυτού του μέσου που μέχρι τότε αποκαλούσαν έτσι και τη πιθανή σχέση του με τη βαρύτητα. Με την απόρριψη του αιθέρα και με σταθερό πλαίσιο αναφοράς την ταχύτητα του φωτός, απέρριψαν με εκπληκτική επιπο­λαιότητα ένα κοινό πλαίσιο αναφοράς για την παρουσία της κίνησης και για τη μέτρηση ενός κοινού χρόνου. Δεν μπήκαν καν στον κόπο να διερωτηθούν μήπως το περιστασιακό φαινόμενο του φωτός προϋπόθετε τη μόνιμη παρουσία ενός άλλου φαινομένου που επιβάλει κοινούς ή σταθερούς όρους για την εμφάνιση και τη μέτρηση της κίνησης μέσα στο χώρο. Πλήρης αδιαφορία και περι­φρόνηση προς τη διαλεκτική λογική, που τόσο έξυπνα υποστήριζαν πολλοί φιλόσοφοι για τη συνύπαρξη αντίθετων φαινομένων και κατα­στάσεων και με άφθονες παρατηρήσεις μέσα στις πιο διαφορετικές εμπειρίες, από την κοινωνική ζωή μέχρι τη δομή της ύλης.

 

Περιφρόνηση για τη δημιουργική σκέψη και προσωπικές επιδιώξεις από τη μία, ενώ από την άλλη έχει γίνει δόγμα στο χώρο της επιστήμης να αποδέχονται όλες τις συνέπειες που προκύπτουν από την κατακτημένη και επα­ληθευμένη γνώση, ακόμα και όταν οι συνέπειες αυτές είναι ανοησίες και αντιφατικές. Λ.χ. η μάζα γίνεται άπειρη όταν ένα σώμα αποκτήσει την ανώτερη οριακή ταχύτητα του φωτός. Ο χρόνος "παγώνει" είναι μία άλλη πολύ δημοφιλής και εντυπωσιακή αρλούμπα, που εκστομίζουν πολύ σοβαρά και επί δεκαετίες ακόμα και οι διάσημοι επιστήμονες.

Αν η ελκτική δύναμη συγκεντρώνει την ύλη μέσα στο χώρο και προκαλεί τη κίνηση των μαζών, τότε γιατί υπάρχει απόσταση ανάμεσα στα πράγματα και στα ίδια τα υλικά στοιχεία; Τι δεν επιτρέπει την προσέγγιση ως την εκμηδένιση της απόστασης; Αυτές υπήρξαν απορίες... για τους αφελείς και τους αμαθείς. Στο χώρο της επιστήμης ήταν ένα δεδομένο που έπρεπε να το αποδεχτούμε χωρίς εξήγηση και να αρκεστούμε στην εξήγηση ότι υπάρχουν ιδιαίτερα ισχυρές δυνάμεις στον πυρήνα του ατόμου.

 

Ο δεύτερος νόμος της θερμοδυναμικής μιλάει για το πλεόνασμα της θερμότητας που προκύπτει από κάθε άλλη μετατροπή της ενέργειας και την αδυναμία να μετατραπεί πλήρως η θερμότητα σε μηχανική κίνηση. Με την χονδρο­κομμένη αντίληψη των πραγμάτων -την οποία επέβαλλαν επι­στήμονες απαίδευτοι στη φιλοσοφία- τολμούσαν να ισχυριστούν γενικευ­μένα, ότι όλος ο υλικός κόσμος “χάνει” ενέργεια και προέβλεπαν το “θερμικό θάνατο του Σύμπαντος”, εξ αιτίας της απώλειας σε θερμότητα από τις άλλες μορφές της κίνησης. Μέχρι και πρόσφατα “προεξοφλούσαν” ότι μέσα στο Σύμπαν δεν υπήρχε κανένας τρόπος να εξασφαλιστεί η ισορροπία. Σε τέτοιες ανοησίες οδηγεί η γενίκευση, όταν επιχειρείται από πολύ ειδικούς και από “εγκλωβισμένα” μυαλά σε νόμους χωρίς τον κόσμο ως σύνολο...

 

Στις αρχές του 19ου αιώνα, 2500 χρόνια μετά από το Δημόκριτο, εξαίρετοι φυσικοί όπως ο Ντάλτον, εξέφραζαν ακόμα μία παιδική, ανώριμη, άποψη για τη δομή και τη διαίρεση της ύλης (για τα άτομα σαν μικρο­σκοπικές μπίλιες), όταν μερκοί φιλόσοφοι είχαν διατυπώσει μεγαλο­ευφυείς σκέψεις για την έννοια της ύλης και ο Σπινόζα μερικούς αιώνες πριν, μιλούσε με συνεπείς συλλογισμούς για τα πράγματα σαν τρόπους που γίνονται στην κοινή ουσία.

 

Από τις πιο τελευταίες επιστημονικές “αρλούμπες” είναι η αναφορά σε μεγάλο αριθμό διαστάσεων του Σύμπαντος κατά την περιγραφή της δημιουργίας του στις λεγόμενες θεωρίες των “υπερχορδών” ή του “πληθωριστικού” σύμπαντος. Δεν λέμε ότι δεν επιτυγχάνουν τη λύση σε ορισμένα θεωρητικά προβλήματα και ότι δεν είναι έξυπνες θεωρίες. Πέρα από τους τύπους και τους μαθηματικούς υπολογισμούς πρέπει να καταλα­βαίνουμε γιατί μιλάμε. Στη σύγχρονη κοσμολογία και φυσική, πρώτα κάνουν υπολογισμούς και βρίσκουν μαθηματικές σχέσεις στους τύπους και μετά προσπαθούν να καταλάβουν τι σημαίνουν οι τύποι στα φαινόμενα ή σε ποια φαινόμενα αντιστοιχούν. Οι τύποι και οι μαθηματικοί υπολογισμοί πρέπει να εκφράζουν πράγματα, φαινόμενα και σχέσεις που μπορούν να ειπωθούν με κατανοητά λόγια και να μην επικα­λούμαστε με ευκολία την “αδυναμία” της κοινής λογικής*, όπως κάνουν οι θρησκό­ληπτοι.

Όπως γράφει ο νομπελίστας φυσικός Steven Weinberg “ο σκοπός της φυσικής στο πιο θεμελιώδες επίπεδό της δεν είναι απλώς να περιγράψει τον κόσμο, αλλά και να εξηγήσει γιατί ο κόσμος έχει μια συγκεκριμένη μορφή” και συμπληρώνει προ­βλέποντας την ανεπάρκεια της φυσικής για μία ικανοποιητική εξήγηση: “Σε αυτή την περίπτωση, ίσως αναγκαστούμε να επικαλεστούμε μια αρχή με αμφίβολη θεμελίωση στη φυσική, την ανθρωπική αρχή, σύμφωνα με την οποία οι νόμοι της φύσης πρέπει να επιτρέπουν την ύπαρξη νοημόνων όντων τα οποία θα ανα­ρωτιούνται γι' αυτούς τους νόμους” (Όνειρα για μια τελική θεωρία, σ236).

 

Η αποκαλούμενη “ανθρωπική αρχή” έχει γίνει δόγμα στον κόσμο της φυσικής. Όποιο βιβλίο παρουσιάζει εκλαϊκευμένα ή περιληπτικά τις θεωρίες της κβαντικής φυσικής και της αστροφυσικής δεν παραλείπει να αναφερθεί σε αυτή την παιδαριώδη άποψη, που επικαλούνται οι αφιλο­σόφητοι για να ολοκληρώσουν τη φυσικο-­μαθηματική ερμηνεία των ποσοτήτων και των μεγεθών του Σύμπαντος. Η άποψη αυτή στη φυσική είναι “αρνητικά” πρωτότυπη, αφού με αυτή την αίσθηση υπάρχουν όλες οι μορφές ζωής και με αυτή τη λογική συμπερι­φερόμαστε εμείς οι άνθρωποι, δηλαδή με την εγωκεντρική λογική ότι όλος ο κόσμος υπάρχει για να ικανοποιήσουμε εμείς τις δικές μας προσωπικές επιθυμίες! Συγνώμη για την έλλειψη μετριο­φροσύνης, αλλά όταν ο γράφων αυτό το άρθρο ήταν νεαρός αναζητούσε και εξέφραζε πιο σοβαρές ερμηνείες, τις οποίες αργότερα συναντούσε στα φιλοσοφικά έργα των κορυφαίων φιλοσόφων! Ο νομπελίστας φυσικός Steven Weinberg είναι ιδιαίτερα προσεκτικός στις σκέψεις του, αν και εκφράζει ειλικρινά την απο­γοητευτική άποψή του για τη φιλο­σοφία. Η φιλοσοφία αποδείχτηκε ελάχιστα χρήσιμη για την πρόοδο και την έρευνα στην επιστήμη και είναι ασήμαντη “σε σύγκριση με τις θεα­ματικές επιτυχίες της φυσικής και των μαθηματικών”. Αυτή την άποψη συμ­μερίζονται πολλοί επιστήμονες. Δεν είναι λοιπόν παράξενο να συζητούν σοβαρά παιδαριώδεις απόψεις σαν αυτή που είπαμε και να αγνοούν τις φιλο­σοφικές προσπάθειες και να τις περιφρονούν. Η κβαντική φυσική δεν τους έδωσε ακόμα το διαχρονικό μήνυμα των φιλοσόφων, ότι ένα “συγ­κεκριμένο” πράγμα δεν είναι τόσο σαφώς καθορισμένο, σταθερό, κατα­νοητό, μονοσήμαντο και καλά αιτιολογημένο όσο το φαντάστηκαν στο χώρο της επιστήμης εμπιστευόμενοι υπερβολικά τις αισθήσεις τους και υπο­βαθμίζοντας την παραμορ­φωτική δύναμη της άγνοιας επάνω στη σκέψη μας. "Υπερεκτιμούμε τις υλικές αιτίες και φανταζόμαστε πως από τώρα βρήκαμε τη λύση του αινίγματος, γιατί μας λικνίζει η αυταπάτη πως γνω­ρίζουμε καλύτερα την ύλη από το "μεταφυσικό" πνεύμα. Αλλά η ύλη μας είναι τόσο άγνωστη όσο και το πνεύμα" έγραφε ο ψυχολόγος C. G. Jung.

 

Η τυφλή αποδοχή όλων των συνεπειών που προκύπτουν από επα­ληθευμένες θεωρίες μέχρι παραλογισμού, αποκαλύπτει την έλλειψη φαντασίας, παρρησίας και δημιουργικής σκέψης, που δεν πρέπει να χαρα­κτηρίζουν έναν επιστήμονα. Το ότι εμφανίζονται πρωτοπόροι επιστή­μονες, που συναντούν αντιδράσεις και περιφρόνηση στην προσπάθειά τους να δώσουν διέξοδο στα κολλήματα της επιστήμης και να διορθώσουν τα λάθη της, αυτό το γεγονός στιγματίζει την επιστημονική κοινότητα. Μερικά από τα λάθη και τις ασυνέπειες είναι απίστευτα παιδαριώδη, διαρκούν πολλές ανθρώπινες ζωές και η επιστη­μονική κοινότητα φαίνεται αδιάφορη (αφού η εργασία τους είναι άλλη). Αυτά τα λάθη αποτελούν πρόκληση για κάποιους που φιλοδοξούν να δώσουν πιο πειστικές απαντήσεις, αλλά και για σκεπτόμενους ανθρώπους, οι οποίοι βρίσκουν το θάρρος να "επέμβουν" σε έναν επιστημονικό χώρο, τον οποίο δεν διδάχθηκαν επισήμως ούτε τον γνωρίζουν καλά.

 

Βεβαίως, θα παρατηρήσουμε, ότι οι περιπτώσεις τέτοιων θεωρητικών λαθών και ασυνεπειών που ριζώνουν και διαδίδονται στον επιστημονικό χώρο δεν είναι πολλές σε σχέση με το ρυθμό των ανακαλύψεων και με την τεράστια προσφορά σε παρατηρήσεις και γνώση. Δεν μπορεί, όμως, να μείνει απαρατήρητο, να μην κάνει εντύπωση και να προσπεραστεί με αδιαφορία το φαινόμενο να γίνονται αποδεκτές άτοπες και ανόητες θεωρίες από μία μεγάλη πλειονότητα επιστημόνων μέχρι του σημείου αυτές οι ανοησίες να διαιωνίζονται. Ιδιαίτερα όταν είναι λάθη τα οποία αφήνουν ανεμπόδιστη τη σκέψη να βγάζει συνέπειες για πολλά άλλα ζητήματα και όταν εμποδίζουν την έρευνα που θα έδινε λύσεις.

Φαίνεται, πως η προβολή των νέων και των εντυπωσιακών θεωριών και οι ανακαλύψεις προβάλλονται από μία μικρή μερίδα διάσημων επιστημόνων και από τους ανθρώπους που παρουσιάζουν κάποιες κατασκευές αξιο­ποιώντας τις νέες γνώσεις. Έπειτα, όλος ο κόσμος μπορεί να τις ακούσει από τους χιλιάδες ανα­μεταδότες, που κάνουν αντιγραφή και αναπαραγωγή για δημοσιο­γραφικούς ή άλλους εμπορικούς σκοπούς. Όλοι γνωρίζουν από παπαγαλία και τυφλή εμπιστοσύνη. Έτσι όταν βρεθεί κάποιος να διορθώσει ή να συμπληρώσει ή να παρατηρήσει ένα κενό στις διάσημες θεωρίες, συμβαίνει το φαινόμενο να μην υπάρχει κανένας να καταλάβει ή να αναλάβει την προβολή των νέων παρα­τηρήσεων. Πρέπει τα νέα να φτάσουν στη μικρή μερίδα των διασήμων ή να χρησιμεύουν φανερά για εμπορικούς σκοπούς!

Τα "κλωνοποιημένα" πνεύματα στον επιστημονικό χώρο δεν σκέπτονται ανεπηρέαστα από το περιβάλλον τους. Η άποψη που εκφέρουν και η συνέπεια στη σκέψη τους επηρεάζεται από την άποψη των συνεργατών τους και από όσους χρειάζονται για τα σχέδιά τους. Όταν δεν βρίσκονται υπό παρατήρηση, όταν βρίσκονται μόνοι, τότε σκέπτονται πιο επιπόλαια, βγάζουν εύκολα συμπεράσματα ή δεν σκέπτονται καθόλου. Όταν όμως τέτοιοι επιστήμονες σκέπτονται δημόσια και υπό παρατήρηση, τότε δεν εκφράζονται καθόλου ή εκφράζουν τα ανα­μενόμενα, τα γνωστά και όσα δεν εκθέτουν τη δημόσια εικόνα τους. Αν συναντάμε τόση απερισκεψία, έλλειψη ιδεών και πρωτοβουλίας, αδιαφορία για τις ενδείξεις, μακροχρόνια ανεκτικότητα στις προκαταλήψεις, δειλία για την έκφραση της γνώμης, μεροληπτική εφαρμογή της γνώσης με κίνητρα ψυχολογικά και οικονομικά και γραφειοκρατική νοοτροπία, αν αυτά τα συναντάμε σε ανθρώπους που διδάσκουν τις επιστήμες και σε ερευνητές, τότε δεν μπορούμε να μην σκεφτούμε πιο πέρα από τα όρια του ζητήματος (περί του ρόλου και της αξιοπιστίας της Επιστήμης), πόσο πιο ατελέσφορη και αναξιόπιστη είναι η ανθρώπινη σκέψη για τα προβλήματα της ζωής και της κοινωνίας.

 

* Το άρθρο φαίνεται ότι δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά το 2009 και έχει προσαρτηθεί στο ανολο­κλήρωτο βιβλίο "ΦΙΛΟΣΟΦΟΙ ΚΑΙ Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ. Πνεύμα, θεός, ύλη και κόσμος στη φιλοσοφία".