ΟΥΣΙΑ ΚΑΙ ΥΛΗ. ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΣΚΕΨΗ ΟΛΩΝ

Από τα πρώτα ερωτήματα που συνάντησαν όσοι σκέφτηκαν για την προέλευση των πραγμάτων και επι­χείρησαν μια φυσική ερμηνεία για τη συγκρότηση του κόσμου, ήταν ερωτήματα που εισαγάγουν την έννοια της ουσίας. Αν τα πράγματα είναι από μόνα τους κάτι πέρα από τις πληροφορίες των αισθήσεων, αυτό κάπως πρέπει να ονομαστεί. Και αφού παρατηρούμε όλα τα πράγματα να γίνονται, να συνδυάζονται και να διαλύονται, φαντα­ζόμαστε ότι κάτι το ελάχιστο πρέπει να βρίσκεται σε όλα τα πράγματα σαν δομικά στοιχεία τους. Κατά παρόμοιο τρόπο, που εμείς συναρ­μολογούμε ή κατα­σκευάζουμε χρησιμο­ποιώντας ξεχωριστά κομ­μάτια και πρώτες ύλες. Αυτή η φιλο­σοφική σκέψη μπορεί να γίνει σε οποια­δήποτε εποχή και τόπο και δεν είναι παράξενο που τη βρίσκουμε στις πιο αρχαίες πνευματικές προσπάθειες του ανθρώπου να κατανοήσει τον κόσμο γύρω του. Όσοι στέκονται στις εντυπώσεις των αισθητηρίων οργάνων, χωρίς να αναζητούν τι βρίσκεται πιο πέρα από τα φαινόμενα, μπορούν να αμφι­σβητήσουν την ανάγκη να υπάρχει κάτι περισσότερο έξω από τις εικόνες των ματιών μας (έτσι όπως έκανε χαρακτηριστικά και καθαρά ο φιλόσοφος G. Berkeley).

Όσοι σκεφτούν πολύ απλά και λογικά, ότι είμαστε βιολογικά πλάσματα με αδυναμίες και περιορισμούς στις δυνατότητές μας μέσα σε μια απέραντη και φοβερή φύση, θα σκεφτούν, ότι δεν παρατηρούμε τα πάντα και με όλες τις λεπτο­μέρειες. Έτσι, συμπεραίνουν ότι πίσω από κάθε φαινόμενο πάντοτε υπάρχει κάτι περισσότερο το οποίο δεν αντι­λαμ­βανόμαστε και που συνεχίζει να υπάρχει ανεξάρτητα από την τύχη των επιμέρους πραγμάτων που παρατηρούμε. Η πραγματικότητα λογικά είναι μεγαλύτερη από αυτή που εμείς αντι­λαμβανόμαστε. Έπειτα προκύπτει η απορία τι μπορεί να είναι αυτό που παραμένει να υπάρχει μετά από κάθε διακοπή ή μετα­μόρφωση της ύπαρξης και πίσω από κάθε μεταβολή. Από την κοινή διαπίστωση ότι για τη δημιουργική δράση ξεκινούμε με ορισμένα εφόδια και με υλικά τα οποία συνδυάζουμε σύμφωνα με ένα σχέδιο, ενισχύεται λογικά η άποψη ότι η ουσία των πραγμάτων είναι μια ποσότητα ξεχωριστών δομικών στοιχείων (ύλη)... Στην σύγχρονη επιστήμη έχουν καταγραφεί με τα χαρακτηριστικά τους και ονομάζονται σωματίδια.

Η έννοια της κοινής ουσίας αρχικά εξάγεται με τη λογική σαν συμπέρασμα, στη βάση ορισμένων παρα­τηρήσεων, έτσι όπως εξάγεται η έννοια της σχέσης και της αλλη­λεπί­δρασης (αφού εμείς παρα­τηρούμε μόνο εντοπισμένες και συγ­χρο­νισμένες μεταβολές και όχι την ίδια τη σχέση). Η πρώτη παρατήρηση που επι­τρέπει να σκεφτούμε γενικά την ύπαρξη μιας ενιαίας ή κοινής ουσίας είναι η κοινή παρατήρηση, ότι κανένα ξεχωριστό (και εξωτερικό) πράγμα δεν είναι αμετάβλητο. Ένας αριθμός δομικών στοιχείων εξακολουθεί να είναι ένας αριθμός ελάχιστων πραγμάτων και δεν προσφέρει την απάντηση για τις αρχικές ιδιότητες αυτών των στοιχείων: από πού πηγάζουν, πώς διατηρούνται και τελικά πώς ρυθμίζονται τα δομικά στοιχεία μεταξύ τους, έτσι ώστε να γίνονται οι πιο απίθανοι συνδυασμοί που συγκροτούν ένα κόσμο με νόμους και σχετική σταθερότητα. Μετά από πολλούς αιώνες, από τότε που οι γνωστοί αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι αντι­λήφθηκαν το πρόβλημα του συνδυασμού των δομικών στοιχείων και τώρα με την αφάνταστη εξέλιξη της τεχνολογίας βλέπουμε, ότι ακόμα δεν μπορούν να απαντήσουν σε αυτή την απορία. Η απάντηση θα έπρεπε να είναι πιο εύκολη, αν τα δομικά στοιχεία ήταν πρωταρχικά και έτσι σαφή, όπως τα φαντάστηκαν ο Δημόκριτος, ο Hume, ο Newton και πολλοί σύγχρονοι ερευνητές. Η εμπειρία, η επιστήμη και η τεχνολογία, ακόμα δεν έλυσαν αυτό το αίνιγμα και αντιθέτως απο­καλύφθηκαν πολλά νέα αδιέξοδα και ιδιαίτερα φαινόμενα.

Τα δομικά (και μικροσκοπικά) στοιχεία είναι ανεξάρτητα μεταξύ τους ή εξακολουθούν να συνδέονται με αναπόφευκτο τρόπο για να είναι έτσι όπως είναι; Αν την ύπαρξή τους και τη διατήρηση των ιδιοτήτων τους τα οφείλουν σε κάποια σύνδεση που έχουν όλα μεταξύ τους και με κάποιες δυνάμεις, τότε τα δομικά στοιχεία χάνουν τον πρωταρχικό ρόλο τους και η έννοια της ουσίας δεν μπορεί να αποδοθεί μόνο σε αυτά. Όποιος έκανε αυτή τη σκέψη και κατάλαβε το αδιέξοδο των ανεξάρτητων δομικών στοιχείων, αυτός διεύρυνε την έννοια της ουσίας ή χρειάστηκε μια ουσία σαν κόλλα για τα δομικά στοιχεία. Όποιος όμως στάθηκε στην παρατήρηση ότι τα πράγματα υπάρχουν ξεχωριστά, σαν ανεξάρτητα και με καθαρά τα όρια τους μέχρι εκεί που φαίνονται, αυτός έπεσε σε μια μεγάλη παγίδα: σχημάτισε την εντύπωση ότι τα πράγματα μπορούν να χωριστούν σε ουσίες και σε δυνάμεις ή ότι ένα από αυτά τα δύο είναι πρωταρχικό στην φύση.

Παρατηρούμε να εφαρμόζονται σε όλα τα πράγματα οι σταθερές προδιαγραφές για την ύπαρξη ενός ενιαίου κόσμου, με κοινά στοιχεία και όπως αν τα πράγματα ξεκινούσαν να υπάρχουν με την ίδια ουσία. Ενώ σε κανένα ξεχωριστό πράγμα δεν υπάρχουν ακριβώς τα ίδια συστατικά και αμετάβλητα δομικά στοιχεία. Θα δυσκολευτούμε πολύ να βρούμε ακριβώς δύο ίδια πράγματα. Τα πράγματα όπως υπάρχουν και γίνονται, σε τελική ανάλυση χρειάζονται το σύνολο του κόσμου και όχι απλά πρωταρχικά στοιχεία. Το λογικό αδιέξοδο της ύπαρξης αυτοτελών δομικών στοιχείων και η ανάγκη να ερμηνευτούν κοινά φυσικά φαινόμενα στις πιο διαφορετικές μορφές της φύσης και στα πιο άσχετα μεταξύ τους πράγματα, εύκολα φέρνει στη σκέψη την εκδοχή μιας κοινής ουσίας ή μιας ρυθμιστικής ύπαρξης, που βρίσκεται παντού και με κάποιον τρόπο συγχρονίζει τα δομικά στοιχεία. Στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία, πρώτοι έτυχε και την ουσία την ονόμασαν νου, θεό, λόγο, ιδέα, ύδωρ, αήρ, πυρ, αριθμό, ο Χέγκελ την ονόμασε πνεύμα, ο Σοπεγχάουερ την ονόμασε βούληση, ο Σπινόζα τόνισε την έννοια της κοινής ουσίας. Εμείς σήμερα, που γνωρίζουμε περισσότερα φυσικά φαινόμενα και έχουμε μια πληρέστερη εικόνα για τη φύση σε πιο μακρινές αποστάσεις και σε πιο μικρο­σκοπικές διαστάσεις, μπορούμε να την ονομάσουμε "κενό" χώρο. Το πιο σημαντικό δεν είναι το όνομα που θα δώσουμε σε κάτι που βρίσκεται συνεχώς και διαρκώς μέσα στην ποικιλομορφία της φύσης, αλλά οι δυο επόμενες διαπιστώσεις:

1) ότι μαζί με τα δομικά στοιχεία συμμετέχει μόνιμα κάτι και παντού στη φύση και

2) η πιο δύσκολη διαπίστωση, ότι αυτό το κάτι δεν είναι μακριά, δεν είναι πολύ μικρό, δεν είναι υπερφυσικό, δεν είναι ένα από τα συνηθισμένα υλικά: είναι αυτό που διαρκώς και συνεχώς απουσιάζει και εμείς το αντι­λαμβανόμαστε σαν κενό χώρο. Με τη δεύτερη διαπίστωση, σπάμε το φράγμα της σκέψης και ανα­καλύπτουμε σε τι θα εστιάσουμε την έρευνά μας, για να λύσουμε το γρίφο της δημιουργίας του κόσμου.

//////////////////////////

Η 1η δημοσίευση

ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ - ΠΛΗΡΕΣ ΣΥΜΠΑΝ, ΥΛΗ, ΧΩΡΟΣ & ΧΡΟΝΟΣ