ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ (384-322 π.Χ.)

Ο Μάρτιν Χάιντεγκερ έγραφε για τον Αριστοτέλη:

"Δεν είναι σφάλμα που η αρχαία σχολαστική φιλο­σοφία συγκέν­τρωσε τις πραγματείες του Αριστοτέλη, τις σχετιζόμενες με τον λόγο, κάτω από τον τίτλο "Όργανον". Με αυτές ολο­κληρώθηκε ήδη η Λογική, στα βασικά της χαρα­κτηριστικά... Παρά την παρουσία του Καντ και του Έγελου, η Λογική δεν έκαμε ούτε ένα βήμα πέρα από τα ουσιώδη και αρχικά θέματά της"

του Κ. Γ. Νικολουδάκη

Ο Αριστοτέλης ο Σταγειρίτης (384 - 322 π.Χ.) προσέγγισε στη λύση του προβλήματος για τη σχέση της διάνοιας-­ζωής με την ύλη και για την προτεραιότητά τους, ανα­καλύπτοντας τις πρώτες γενικότερες έννοιες και στοχαζόμενος πολύ απλά πάνω στην εμπειρία,  αξιο­ποιώντας την ανακάλυψή του. Ο Αριστοτέλης, ήδη από την εποχή που οι επιστήμες μόλις είχαν αρχίσει να σχηματίζονται, κατάφερε να ξεχωρίσει ένα μικρό αριθμό λέξεων από το πλήθος του καθημερινού λεξιλογίου, δέκα θεμελιώδεις έννοιες τις οποίες αποκαλεί ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ, οι οποίες περιλαμβάνουν τα πρώτα και τα πιο απαραίτητα γνωρίσματα που βρίσκουμε στα πράγματα της καθημερινής εμπειρίας μας. Στο ξεκίνημα της ιστορίας της Φιλοσοφίας, ο Αριστοτέλης κατάφερε να παρα­τηρήσει και να απαντήσει προκαταβολικά και καθαρά, σε όλους τους Φιλόσοφους και στους ερευνητές επι­στήμονες για όλους τους μελλοντικούς αιώνες, που οφείλεται η ικανότητα της ανθρώπινης σκέψης να γνωρίζει περισσότερα από όσα έχει παρατηρήσει στα αισθητά πράγματα. Έδειξε ποιος είναι ο λόγος που οι άνθρωποι μπορούσαν να φιλοσοφούν και να σχηματίσουν άποψη για τη φύση, για τον άνθρωπο και την κοινωνία, βρίσκοντας τα κοινά χαρακτηριστικά που τα συνοδεύουν ή τα συνδέουν πάντοτε μεταξύ τους και τις σταθερές σχέσεις εκείνες, τις οποίες αποκαλούμε "νόμους". Έκανε μία λεπτή θεωρητική παρατήρηση και της απέδωσε τη σημασία που έπρεπε και με τέτοια καθοδηγητική αρχή κανένας δεν θα μπορούσε να αντισταθεί να μην αναπτύξει θεωρία για όλο τον κόσμο, δια­κινδυνεύοντας να πέσει σε παγίδες και να κάνει ιστορικά λάθη, όπως ήταν η άποψη του για τη κεντρική θέση του ανθρώπου και της γης μέσα στο σύμπαν. Τα λάθη του Αριστοτέλη μπροστά στις παρατηρήσεις και στις φιλο­σοφικές εργασίες και στην προσφορά του στην ανθρώπινη σκέψη ήταν ένα τεστ βλακείας για τους χριστιανικούς αιώνες που σύντομα ακολούθησαν, χωρίς να αξιοποιηθεί η προσφορά του, παρά μόνο από ελάχιστους σκεπτόμενους και μορφωμένους ανθρώ­πους.

 Μεταξύ των άλλων κοινών και σταθερών γνωρισμάτων, τα οποία ο Αριστοτέλης ονόμασε "κατηγορίες" είχε διαπιστώσει σαν βασικά κοινά στοιχεία των πραγμάτων την ύλη και τη μορφή. Ο Αριστοτέλης νοούσε την ύλη αφηρημένα, χωρίς να επικεντρώνεται στην έννοια της ύλης για να της αποδώσει ιδιότητες και συμπεριφορά και χωρίς να θέτει το ζήτημα της δομής της ύλης. Αυτό είχε σαν συνέπεια να μην εξηγήσει την άμεση σύνδεση της ύλης με τη μορφή, και το δυναμικό ρόλο της στο σχηματισμό των πραγμάτων και έτσι η ύλη και η μορφή να θεωρούνται αυτά καθαυτά σαν τελείως διαφορετικά και αντίθετα. Για να μην αφήσει χωρίς απάντηση το ερώτημα πως τα πράγματα αποκτούν το πλήθος των ιδιοτήτων που παρατηρούμε, δέχτηκε σαν ουσίες τα πιο διαδεδομένα υλικά, τα οποία είχαν παρατηρήσει οι προηγούμενοι Έλληνες φιλόσοφοι, "γη",  "ύδωρ", "αήρ" και "πυρ". Στην αρχαιότητα, η ανάμειξη αυτών των ουσιών με τις δεδομένες ιδιότητές και αντιθέσεις τους μπορούσε να δώσει την καλύτερη εξήγηση για την ποικιλία των μορφών και την ανο­μοιομορφία των πραγ­μάτων.

Όταν αρχίζει να υπάρχει ένα πράγμα, πρέπει να αρχίσει με κάτι και όχι από το μηδέν. Έτσι, ο Αριστο­τέλης εξηγούσε ότι η ύλη είναι αυτό το κοινό μέσο έναρξης και συνεπώς η δυνατότητα του πράγματος, όχι το ίδιο το πράγμα, γιατί λείπει η μορφή. Λείπει αυτό που στη φιλοσοφία του Πλάτωνα ήταν έξω από τον αισθητό κόσμο, οι ιδέες, τα αιώνια αρχέτυπα των αισθητών. Δεν μπορούσε ούτε εκείνος ο τόσο προσεκτικός και εμπειρικός φιλόσοφος να διανοηθεί ότι η ύλη από μόνη της, αυτό το μέσο-αρχή, δηλαδή αυτή η έλλειψη πραγ­ματικότητας μπορεί να γίνει από το μηδέν κάτι που δεν ήταν προηγουμένως, να σχηματίσει κάποια μορφή, να οργανωθεί και να αποκτήσει ποιότητα χωρίς τη μεσο­λάβηση μίας κοινής ή ρυθμιστικής αρχής. Η ύλη έπρεπε σχετικά να «μην είναι», με άλλα λόγια έπρεπε να είναι μία πρώτη  πραγματικότητα από ένα πλήθος ξεχωριστών ποσοτήτων που όμως χρειάζεται τη συντονιστική δύναμη μιας άλλης ύπαρξης, αν όχι τη "μορφή" της τελειωμένης πραγ­ματικότητας, με την οποία η ύλη αναγκαστικά συνυπάρχει.

Η μορφή, (ή η ποιότητα) σύμφωνα με τον Αριστο­τέλη είναι η πραγματο­ποίηση αυτής της δυνατότητας ύπαρξης των πραγμάτων, η οποία γίνεται από μία διαρκώς ενεργή αρχή «το πρώτο κινούν». Η πρώτη αιτία πραγματοποιεί διαρκώς και ταυτόχρονα όλες τις δυνατότητες, ενώ η ίδια δεν είναι μία δυνατότητα και δε συνδέεται με την ύλη. Η τοποθέτηση της πρώτης αιτίας έξω από κάθε υλικότητα είναι η συνέπεια της άγνοιας για την άμεση σχέση ανάμεσα στην ύλη και στη μορφή. Όταν η ύλη θεωρηθεί σαν στοιχειώδης ποσότητα και χωρίς δική της κίνηση ή ενέργεια, πρέπει να εξηγηθεί πως σχηματίζονται και μεταβάλ­λονται οι διάφορες μορφές της. Αναγκαστικά θα ανατρέξουμε σε κάτι εξωτερικό και διαφορετικό της ύλης.  Εάν, αντιθέτως, όπως πολλοί υπο­στηρίζουν μέχρι τις μέρες μας και επικαλούνται την επι­στημονική εμπειρία, η ύλη θεωρηθεί σαν στοιχειώδης ποσότητα που μόνη της, αποκλειστικά με δική της κίνηση και ενέργεια σχηματίζονται όλες οι μορφές και οι ποιότητες, τότε πρέπει να εξηγηθεί πως οι στοιχειώδεις ποσότητες διατηρούν τη δομή τους στο χρόνο και στο χώρο και πως συγχρονίζονται μεταξύ τους ώστε να προκύπτουν πράγματα υποταγμένα σε νόμους και με σταθερές σχέσεις. Σε κάθε περίπτωση, ο Αριστοτέλης αλλά και όλοι οι φιλόσοφοι, έθεταν ένα δύσκολο πρόβλημα, που η αποδεδειγμένη λύση του χρειάζεται τη φυσική του 20ου αιώνα. Ωστόσο, όπως διαπίστωσε ο Αριστοτέλης, η ύλη και η μορφή βρίσκονται πάντοτε μαζί στην πραγματικότητα. Κάθε πράγμα είναι ένας συν­δυασμός αυτών των δύο βασικών στοιχείων και όταν το πράγμα δεν υπάρχει, τότε παύει να υπάρχει αυτός ο συνδυασμός, όχι η ύλη και η μορφή, που αποτελούν αιτίες ή στοιχεία της ουσίας.

Όπως είπαμε, ο Αριστοτέλης δέχτηκε σαν ουσίες τα πιο διαδεδομένα υλικά, τα οποία είχαν παρατηρήσει οι προηγούμενοι Έλληνες φιλόσοφοι, "γη",  "ύδωρ", "αήρ" και "πυρ" με τις δεδομένες ιδιότητές και αντιθέσεις τους για να εξηγήσει την ποικιλία των μορφών και τις διαφορές των υλικών πραγμάτων. Αφού, όμως, είχε χωρίσει τον κόσμο σε σφαίρες με κέντρο τον επίγειο κόσμο, γύρω από τον οποίο κινούνται ασταμάτητα οι ουράνιες σφαίρες, θεώρησε ότι πρέπει να υπάρχει μία πέμπτη ουσία, αυτή που κάνει διαφορετικό τον ουράνιο κόσμο και αυτή η πιο ευκίνητη ουσία ήταν ο "αιθέρας". Πρέπει να παρατηρήσουμε, ότι ο Αριστο­τέλης, έχοντας αντιληφθεί την ανεξάντλητη ποικιλία των πραγμάτων σε αντίθεση με τα πιο γενικά χαρακτηριστικά που εκείνος ξεχώρισε σε κατηγορίες, ήταν διστακτικός να  ξεχωρίσει μία μόνο ουσία ή μία μόνο κατηγορία σαν πιο απαραίτητη για τις υπόλοιπες. Προσπάθησε να δώσει σε κάθε κατηγορία του ένα επιβεβλημένο ρόλο για την ύπαρξη του κόσμου και να δείξει ότι οι βασικές ουσίες και αιτίες συνυπάρχουν μαζί, χωρίς να προηγείται το ένα από το άλλο, αφού βρίσκουμε ορισμένα χαρακτηριστικά στην εμπειρία πάντοτε μαζί.