Υλισμός ή Ιδεαλισμός;

Στους νεότερους χρόνους, μετά το «σκοτεινό» Μεσαίωνα στην Ευρώπη, όπου δεν επιτρεπόταν σε κανένα να αμφισβητήσει τη θρησκεία και να υποστηρίξει υλιστικές απόψεις, οι υλιστές φιλόσοφοι αξιοποίησαν τις ανακαλύψεις των φυσικών επιστημών, για να εξηγήσουν πώς τα υλικά στοιχεία μπορούν να διαμορφώνονται και να δημιουργούν τις πιο σύνθετες ποιότητες πραγμάτων και το σύνολο της πραγματικότητας. Διεύρυναν την έννοια της ύλης, διαβεβαιώνουν ότι υπάρχει σε απεριόριστη ποσότητα και ποιότητα, ότι είναι αιτία του εαυτού της, ότι μόνο αυτή είναι αδημιούργητη, ότι αποτελεί την ουσία του Σύμπαντος, το οποίο επίσης είναι απεριόριστο στο χρόνο και στο χώρο, της απέδωσαν την ιδιότητα της αυτοκίνησης, δηλαδή ότι αυτή η ίδια δεν είναι κάτι σταθερό ή χωρίς εσωτερική αλλαγή και αντιθέσεις. Αυτή την υλιστική θεώρηση προετοίμασαν και προσέγγισαν οι Γάλλοι φιλόσοφοι Λαμετρί (La Mettrie 1709-1751), Ντιντερό (Diderot 1713-1784), ο Ελβέτιος (Helvetius 1715-1771), ο Γερμανός Φόυερμπαχ (Ludwig Feuerbach 1804-1872), ο Γερμανός Λούντβιχ Μπύχνερ (φυσιολόγος και γιατρός Ludwig Büchner 1824-1899) και περισσότερο ο Ένγκελς και ο Λένιν (ο πολιτικός και ηγέτης της Ρωσικής Επανάστασης Βλαντίμιρ Ιλίτς Ουλιάνοφ 1870-1924).

Όπως είπαμε και είναι γνωστό, με τις πρώτες επιτυχίες της φυσικής των μηχανικών κινήσεων και τις πρώτες διατυπώσεις των φυσικών νόμων που ρυθμίζουν τις κινήσεις των σωμάτων ενισχύθηκε η υλιστική άποψη, ότι η φύση λειτουργεί με σταθερούς νόμους και χωρίς να χρειάζεται ο Θεός ή το πνεύμα. Μερικοί φιλόσοφοι έφτασαν να υποστηρίξουν ότι τα πάντα, συμπεριλαμβανομένου του ανθρώπινου πνεύματος και των ψυχικών φαινομένων, γίνονται με μηχανικές κινήσεις και από τους εξωτερικούς συνδυασμούς των ατόμων της άφθαρτης ύλης. Έτσι η Επιστήμη έφτασε στη πιο ακραία θέση απέναντι από τις θεολογικές απόψεις. Όμως, η φύση δεν ήταν τόσο απλή, ώστε να ρυθμίζεται μόνο από τους νόμους της μηχανικής κίνησης και αυτό το παρατηρούσαν πολλοί φιλόσοφοι της ίδιας εποχής. Παρέμεναν ανεξήγητα πολλά φαινόμενα, ενώ ορισμένες νεότερες παρατηρήσεις προκαλούσαν νέα ερωτήματα. Ο Καρτέσιος, που είχε αντιληφθεί από νωρίς την προοπτική των μαθηματικών και της γνώσης μέσα από την παρατήρηση της φύσης, προσπάθησε να διαχωρίσει τον κόσμο και τα πεδία της έρευνας. Ισχυρίστηκε ότι ο κόσμος των υλικών και εκτεταμένων πραγμάτων γίνεται με τους δικούς του νόμους, ενώ το πνεύμα και η νόηση ανήκουν σε μια άλλη παράλληλη πραγματικότητα. Όταν χρειάστηκε να μιλήσει πιο συγκεκριμένα για να δείξει που εφαρμόζονται οι φυσικοί νόμοι και μέχρι που η φύση υπάρχει σαν το αποτέλεσμα του συνδυασμού της ύλης και των μηχανικών κινήσεων, έκανε από τους πρώτους το απίστευτο λάθος να συμπεριλάβει στον κόσμο της μηχανικής το φυτικό και ζωικό βασίλειο, πλην του ανθρώπου. Στη φιλοσοφία του Ντεκάρτ, τα ζώα και τα φυτά ήταν μηχανές !

Ο Λούντβιχ Μπύχνερ ανήκει σε αυτούς τους Ευρωπαίους φιλόσοφους που παρακολούθησαν τα πρώτα εντυπωσιακά άλματα και τα γρήγορα βήματα της διαμόρφωσης των φυσικών επιστημών, στον 19ο αιώνα και αντιλήφθηκαν έτσι (με περισσότερα στοιχεία) τα αδιέξοδα και τη φαντασία των θρησκευτικών απόψεων. Οι πρώτες παρατηρήσεις της φύσης με τον αποσπασματικό τρόπο, όπου τα πράγματα διαχωρίζονται, απομονώνονται και αναλύονται, εμφανίζουν μια φύση που λειτουργεί με χρονικά περιθώρια, με αιτιότητα και με νόμους της κίνησης. Κανένα πνεύμα δεν εμφανίζεται, αόρατες επεμβάσεις δεν παρατηρούνται, ούτε υπερφυσικές δυνάμεις. Έτσι, οι πρώτες (παιδικές θα λέγαμε) παρατηρήσεις ενισχύουν τον πρωταρχικό ρόλο των δομικών στοιχείων για τη διατήρηση και την οργάνωση της φύσης. Όπως πολλοί νεότεροι φιλόσοφοι, ο Μπύχνερ θεμελίωσε τις απόψεις του γενικότερα για τη φύση σε αυτές τις πρώτες παρατηρήσεις της επιστημονικής έρευνας και έτσι, βιάστηκε να βγάλει ορισμένα συμπεράσματα, με την περιορισμένη γνώση και την ημιτελή έρευνα μερικών φαινομένων. Οι απόψεις του για την ύλη διαμορφώθηκαν με τις γνώσεις της εποχής του και αναπόφευκτα με την άγνοια όσων παρατηρήσεων και ανακαλύψεων έγιναν αργότερα σχετικά με τη δομή της ύλης. Οι σκέψεις του παραμένουν επίκαιρες και χρήσιμες, διότι εκτός που αποκαλύπτουν τις θρησκευτικές προ­καταλήψεις και βάζουν φρένο σε απόψεις που σχηματίζονται περισσότερο με τη φαντασία παρά με την παρατήρηση των πραγμάτων, είναι οι πρώτες αυτές σκέψεις και απόψεις που σχηματίζονται πιο εύκολα από την αναλυτική παρατήρηση των πραγμάτων και τις συναντάμε μέχρι σήμερα σε πολλούς ανθρώπους.

Μόλις δίπλα στη λέξη «ύλη» βάλουμε συμπληρωματικά την έννοια «δύναμη» ή παραπλήσιες έννοιες όπως «ενέργεια» ή «κίνηση», τότε αμέσως εμφανίζουμε την αδυναμία και την ανεπάρκεια του γενικού όρου «ύλη» για να περιγράψουμε τις μορφές και τις εξελίξεις των πραγμάτων. Πολύ εύκολα μπορούμε να σκεφτούμε ότι η δύναμη είναι ένα φαινόμενο που πηγάζει ή προκαλείται από την κίνηση των υλικών μορίων και ότι κανένα άλλο φαινόμενο δεν χρειάζεται για την πλοκή της ύλης και τίποτε το υπερφυσικό ή παράξενο δεν συμβαίνει. Όσοι περιγράφουν και ερμηνεύουν τα πράγματα μόνο με τις έννοιες της ύλης, της κίνησης και της δύναμης, έχουν δίκιο να απορρίπτουν τα φανταστικά πράγματα, τις ανεξάρτητες και υπερφυσικές δυνάμεις και πολύ σωστά απαιτούν να στηρίζουμε τις σκέψεις μας στην παρατήρηση της φύσης. Οι ίδιοι, όμως, χρησιμοποιούν τις λέξεις με την πιο αφηρημένη έννοια τους, σαν φαινόμενα απλά και τα ίδια παντού μέσα στον κόσμο, παρότι στην επιστήμη έχουν προχωρήσει πιο βαθιά και περιγράφουν αυτές τις αρχικές έννοιες με πολλά ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και ένα πλήθος νέων φαινομένων τα οποία γίνονται με τις αποκλίσεις, τις λεπτομέρειες και τις αυξο­μειώσεις των πιο γενικών φαινομένων. Το καλύτερο παράδειγμα, είναι η απλή έννοια της κίνησης. Στην έννοια της κίνησης συμ­περι­λαμβάνονται τόσα πολλά φαινόμενα κίνησης, με τόσες πολλές ιδιαίτερες περιπτώσεις και σε συνοδεία με τόσα πολλά διαφορετικά φαινόμενα, μέχρι που συναντούμε την περίπτωση η έννοια της κίνησης να γίνεται ταυτόσημη με την έννοια της ισορροπίας και της ακινησίας.

Σκεφτείτε να περιοριζόμασταν στον εξής γενικό ορισμό μιας επιστήμης, όπως είναι η Ηλεκτρονική και να λέγαμε: Η Ηλεκτρονική είναι η επιστήμη που ερευνάει την κίνηση του ηλεκτρονίου και τα φαινόμενα που προκαλούνται με τη κίνησή του. Πραγματικά, ολόκληρη η επιστήμη της Ηλεκτρονικής και όλες οι καταπληκτικές εφαρμογές στην καθημερινή ζωή μας μέχρι στα ταξίδια στο διάστημα, οφείλονται στην κίνηση του ηλεκτρονίου και στα φαινόμενα που αυτή η κίνηση προκαλεί. Αν η επιστήμη δεν είχε αναπτυχθεί μακροχρόνια με τις έρευνες, τους πειραματισμούς και την καταγραφή της εμπειρίας, κανένας δεν θα μπορούσε να φανταστεί, ότι ένα μόνο φαινόμενο, όπως είναι η κίνηση του ηλεκτρονίου, συνδέεται με τα αναρίθμητα άλλα φαινόμενα ή τα προκαλεί και ότι αυτά είναι τόσα πολλά, που ο ηλεκτρονικός χρειάζεται να ειδικευτεί, όπως ο γιατρός, που δεν είναι γιατρός για όλες τις περιπτώσεις. Αν η κίνηση ήταν ένα τόσο απλό και φανερό φαινόμενο, όπως το φανταζόμαστε, τότε δεν θα χρειαζόταν να συμπληρώσουμε την ερμηνεία του κόσμου με κάτι ακόμα, όπως είναι η ύλη. Και αντίθετα, αν η ύλη ήταν έτσι απλή και τόσο φανερό φαινόμενο, τότε δεν θα χρειαζόταν να συμπληρώσουμε την ερμηνεία του κόσμου εισάγοντας το φαινόμενο της κίνησης. Εάν, πάλι, είναι αρκετό να ξεχωρίσουμε 2-3 φαινόμενα για να πούμε ότι αυτά είναι τα θεμελιώδη, τότε θα πρέπει να εξηγήσουμε πως συμβαίνει να υπάρχει η ποικιλία των φαινομένων, με τις ιδιαιτερότητες τους και με τις αντιθέσεις τους.

Επομένως, όσοι περιγράφουν και ερμηνεύουν γενικά τα πράγματα μόνο με τις έννοιες της ύλης, της κίνησης και της δύναμης, ξεκινώντας με την πιο γενική έννοια μερικών φαινομένων, δεν αντιλαμβάνονται σε ποιο αδιέξοδο οδηγούμαστε όταν περιορίσουμε τη σκέψη μας μόνο στα φαινόμενα της επιλογής μας ή όταν τα φαινόμενα της επιλογής μας τα ξεχωρίσουμε σαν πιο καθοριστικά ή σαν πρωταρχικά έναντι ορισμένων άλλων φαινομένων. Δεν αντιλαμ­βάνονται ότι είναι ανάγκη να συμπεριλάβουν στην ερμηνεία και στην περιγραφή τους μερικά ακόμα φυσικά φαινόμενα, προκειμένου να μην μείνει ανεξήγητο ένα πλήθος άλλων φαινομένων. Αν, όμως, νομίζουμε ότι αυτό το κάνουμε όταν εισάγουμε μερικές απλές έννοιες, όπως της έλξης και της απώθησης προκειμένου να ερμηνεύσουμε την κίνηση και τη διατήρηση της κίνησης, τότε δεν πετυχαίνουμε να απαλλαχθούμε από τις υπερφυσικές δυνάμεις και από τα φανταστικά πράγματα. Τότε, τα νοήματα γίνονται ελαστικά και οι λέξεις παγίδες της σκέψης.

* Διαβάστε μερικά αποσπάσματα από το φιλοσοφικό έργο του Μπύχνερ εδώ 

Ο σύγχρονος υλισμός, διορθωμένος και υποστηριγμένος με το υλικό των ανακαλύψεων των σύγχρονων εξειδικευμένων φυσικών επιστημών, με βασικές τις ακραίες θέσεις του για τη γενική αλλαγή των πάντων, για την ουσιαστικότητα των αντιθέσεων στα πράγματα, την έλλειψη κάθε σταθερού ορίου στο χρόνο και στο χώρο, για την προτεραιότητα της ύπαρξης της ύλης και για την ερμηνεία της φύσης με νόμους που οι ίδιοι δεν ερμηνεύονται ονομάστηκε "διαλεκτικός". Αυτός είναι συνδεδεμένος με μία ευρύτερη κοσμο­θεωρία, η οποία περιλαμβάνει όλα τα ζητήματα, γνωσιο­λογικά, ηθικο­λογικά, κοινωνιο­λογικά, οικονομικά, πολιτικά κ.ά. Το παρακάτω απόσπασμα από το έργο του Ένγκελς συνοψίζει το νόημα του όρου "διαλεκτική" στη νεότερη υλιστική φιλοσοφία και την ευκολία με την οποία αφήνονται αναπάντητα τα ερωτήματα για την ύπαρξη των νόμων :

" Από την ιστορία συνεπώς της φύσης και της ανθρώπινης κοινωνίας, συνάγονται οι νόμοι της διαλεκτικής... :

το νόμο της μετατροπής της ποσότητας σε ποιότητα και αντίστροφα,

το νόμο της αλληλοδιείσδυσης των αντιθέτων,

το νόμο της άρνησης της άρνησης.

Κι οι τρεις νόμοι αναπτύχθηκαν από τον Χέγκελ με τον ιδεαλιστικό του τρόπο, σαν απλοί νόμοι της νόησης (...) Το λάθος βρίσκεται στο ότι οι νόμοι αυτοί επιβάλλονται στη φύση και στην ιστορία σαν νόμοι της νόησης, αντί να συνάγονται απ' αυτές. Από εδώ προέρχεται ολόκληρη εκείνη η βιασμένη κατασκευή, που αποτελεί συχνά την αγανάκτηση: Το σύμπαν, θέλοντας και μη, οφείλει να συμμορφωθεί σ' ένα σύστημα σκέψης, που το ίδιο δεν είναι παρά προϊόν κάποιου σταδίου ανάπτυξης της ανθρώπινης νόησης. Αν αντιστρέψουμε τα πράγματα, το καθετί παίρνει απλούστατη όψη, και οι νόμοι της διαλεκτικής που φαίνονται εξαιρετικά μυστηριώδεις στην ιδεαλιστική φιλοσοφία, γίνονται αμέσως απλοί και φωτεινοί σαν τη μέρα ". (σ.44, Φρίντριχ Ένγκελς, η διαλεκτική της φύσης).

* Διαβάστε μερικά αποσπάσματα από το φιλοσοφικό έργο του Ένγκελς εδώ 

Οι νόμοι της διαλεκτικής δεν είναι λιγότερο μυστηριώδεις όταν τους εξάγουμε από την παρατήρηση της ανεξάρτητης φύσης και αποτελεί φραγμό στην ανθρώπινη σκέψη να μιλάμε γενικά για νόμους που ρυθμίζουν ένα πλήθος διαφορετικών πραγμάτων, χωρίς να ερμηνεύσουμε τη διατήρηση των νόμων και χωρίς να κατανοήσουμε πως οι φυσικές διαδικασίες παράγουν τους νόμους αντί να τους καταλύουν. Το πλήθος των παρατηρήσεων που επιβεβαιώνουν την ύπαρξη των νόμων και τα μυριάδες παραδείγματα από τις επιτυχίες της επιστήμης δεν αποτελούν ερμηνεία των φυσικών νόμων ούτε αποδεικνύουν την ανεξαρτησία τους από νοητικές διαδικασίες.