ΑΓΓΕΛΟΣ ΤΑΝΑΓΡΑΣ (Ευαγγελίδης, 1877 - 1971)

Από τον Κ. Γ. Νικολουδάκη

Δεκ 2015

"Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ" του Άγγελου Τανάγρα

Εκδοτικός οίκος Σ. Α. Τζηρίτα, Αθήναι, 1959, σελίδες 316 (Β5).

Εσωτερικά στο βιβλίο έχει τον υπότιτλο: "Το πρόβλημα της υπάρξεως Θεού". Το βιβλίο έχει γραφτεί με τους κανόνες γραμ­ματικής της εποχής του (καθα­ρεύουσα).

Είναι συγκινητικό και ενθαρρυντικό να κρατήσουμε την αφιέρωση του συγγραφέα, πριν από τον πρόλογο του βιβλίου: “Εις όσους κατά το εφήμερον πέρασμά των δεν περι­ωρίσθησαν εις την ύλην, αλλ' ανέτειναν την σκέψιν των προς τα γύρο μας μυστήρια, εις τον ανώτερον αυτόν τύπον του ανθρώπου αφιερούται η παρούσα εργασία”.¹

Είναι γνωστή η αντίθεση που έχει προκληθεί μεταξύ θρησκείας και επιστήμης, από πολλούς αιώνες πριν, από τότε που οι ερευνητές έβαλαν στην προσοχή τους τα φαινόμενα, χωρίς να χρειαστεί να αναμείξουν τα θρησκευτικά τους συναι­σθήματα και κάποιο θεό. Αυτή η αντίθεση προβάλλεται ιδιαίτερα από τους άθεους και απ' όσους έχουν πεισθεί, ότι όλα τα πράγματα δια­μορφώνονται αποκλειστικά από ποσότητες ύλης και με τις ιδιότητες, που έχει η ύλη πριν από κάθε άλλη πραγ­ματικότητα. Μερικοί φιλόσοφοι σκέφτηκαν ότι αυτή η αντίθεση μεταξύ θρησκείας και επιστήμης δεν είναι αγεφύρωτη και ότι κάπου συναντιούνται ή θα συναν­τηθούν μελλοντικά, όταν η επι­στημονική έρευνα αποφέρει περισ­σότερες γνώσεις για τη φύση ως σύνολο και για την αρχή των ψυχικών φαινομένων. Για όσους έχουν διαβάσει φιλοσοφικά βιβλία και έχουν ανατρέξει σε παλαιότερες φιλο­σοφικές σκέψεις δεν είναι παράξενο, όταν διαβάζουμε τίτλους βιβλίων ή δημο­σιευμάτων, που εμφανίζουν τη θρησκεία συμ­φιλιωμένη με την επιστήμη ή όταν εμφανίζεται η επιστήμη να δημιουργεί τη δική της θρησκεία.

Μέσα στον πρόλογο του βιβλίου διαβά­ζουμε τις κεντρικές απόψεις του: Η διάσπαση του ατόμου και το φαινόμενο της ραδι­ενέργειας απο­δεικνύουν ότι η ύλη δεν είναι η δημιουργική αρχή των πραγμάτων. Ο υλισμός και η αθεΐα ανα­τράπηκαν. Όλος ο κόσμος είναι από μια ενέργεια, που η συμπύκνωσή της εμφανίζεται σαν ύλη και αυτή μετα­βάλλεται σε πολλές μορφές. Όπως πολλοί άλλοι φιλόσοφοι έχουν ανιχνεύσει και υποστηρίξει, μια αόρατη δημιουργική δύναμη με συνείδηση εκδηλώνεται σε όλη τη φύση. Η επιστήμη με τις ανακαλύψεις της για τη φθαρτή και μεταβλητή ύλη έδωσε τη δική της θρησκεία. Η δημιουργική δύναμη με συνείδηση αποτελεί την ουσία του σύμπαντος και το συντηρεί. Αυτή η παγκόσμια δύναμη δεν μοιάζει με τις απεικονίσεις που κάνουν οι άνθρωποι με μάρμαρο ή ξύλο, δεν έχει ανθρώπινη μορφή δεν μοιάζει με τέρατα. Στο παρελθόν έζησαν πνευματικοί άνθρωποι οι οποίοι προ­σπάθησαν να ανυψώσουν το πνευματικό επίπεδο του πληθυσμού και να προσφέρουν μια ηθική βασισμένη στη δικαιοσύνη και στη λογική. Όμως, με το πέρασμα του χρόνου, η πνευματική ουσία και ο σκοπός αυτών των ωραίων προ­σπαθειών ξέφυγε και έφτασαν στην εποχή μας, να έχουν γίνει παιδαριώδεις μορφές λατρείας, βλά­σφημες παρεξηγήσεις και ειδωλο­λατρία για τους ανώριμους.

Από την έρευνα των ενστίκτων φανερώνεται μια κατεύθυνση που έχουν οι ξεχωριστές μορφές ζωής ως ενιαίο σύνολο και ότι κάποιος κοινός σκοπός εξυ­πηρετείται. Η διατήρηση και η βελτίωση του είδους είναι ο σκοπός των ενστίκτων και για όλες τις μορφές ζωής. Σύμφωνα με το συγγραφέα, αυτή η έρευνα για τα διάφορα ένστικτα έδωσε μια πρώτη άποψη για τη συγγραφή του βιβλίου “η θρησκεία της επιστήμης”. Οι υλιστικές θεωρίες παρα­πλανούσαν τη σκέψη επί αιώνες μέχρι την ανακάλυψη της ραδι­ενέργειας (η οποία έγινε και προκάλεσε ισχυρή εντύπωση στην εποχή που έζησε ο συγγραφέας). Στο βιβλίο γίνεται προσπάθεια να ερμηνευθούν τα φαινόμενα άρνησης μιας δημιουργικής δύναμης με συνείδηση (όπως ο θάνατος, ο βιολογικός και ψυχικός πόνος, οι αντιθέσεις κλπ). Τέλος, δια­τυπώνεται η άποψη πώς πρέπει ο άνθρωπος να ρυθμίσει τη ζωή του με αυτή την αναμφι­σβήτητη διαπίστωση για μια παγκόσμια δύναμη με συνείδηση. Μέρος αυτής της παγκόσμιας δύναμης αποτελεί αυτός ο ίδιος ο άνθρωπος με ηλεκτρική συμπύκνωση που λέγεται “ύλη”. Ο άνθρωπος με τη σύντομη ζωή του εξυπηρετεί κάποια άγνωστη σκοπιμότητα και με το τέλος της αποστολής του αυτός επανέρ­χεται στη θεία πηγή του για να ακολουθήσουν άλλοι άγνωστοι προορισμοί με οποιαδήποτε μορφή. Ο άνθρωπος είναι αναπόσπαστο μέρος της παγκόσμιας δύναμης και δεν εξαφανίζεται ποτέ, αλλά όσα έχουν εισέλθει στη μνήμη του με την υλική ζωή είναι ασήμαντα και δεν έχουν σχέση με την (αιώνια) επιβίωση της επιστροφής στη θεία πηγή.

Όπως φαίνεται και από τον πίνακα περιεχομένων του βιβλίου, οι σκέψεις εστιάζονται σε εμπειρίες από την άγρια ζωή, σε φυσικά φαινόμενα και σε ανθρώπινες ανάγκες για να ερμηνευθούν με την ύπαρξη μιας ενσυνείδητης δημι­ουργικής δύναμης. Πέραν αυτής της όμορφης κατα­γραφής πολλών γνωστών παρα­τηρήσεων και της αξιόλογης υπο­στήριξης, δεν διατυπώνεται κάποια νέα θεωρία για τη δημιουργία του κόσμου και για τη σύνδεση της ύλης με τη ζωή και με την παγκόσμια συνείδηση.