Ο εκσυγχρονισμός της φιλοσοφίας από την αδέσμευτη σκέψη ενός νέου ανθρώπου 

Ανέκαθεν ελάχιστοι άνθρωποι προσέφεραν το χρόνο τους για φιλο­σοφικές σκέψεις. Τώρα, με τόση συσσωρευμένη γνώση και εμπειρία, σχεδόν όλοι σταμάτησαν να αναπτύσσουν δικές τους κοσμοθεωρίες, να ανανεώνουν τη φιλοσοφία και να προσθέτουν νέες σκέψεις με την πρό­θεση ανάπτυξης και ολοκλήρωσης. Ιδιαίτερα από τότε που η μικρο-φυ­σική και η αστρονομία αναπτύσσονται με την αξιοποίηση της ηλεκτρο­νικής τεχνολογίας, όπως και άλλες επιστήμες. Όσοι σκέφτονται ερευ­νητικά έχουν εστιάσει σε ορισμένα προβλήματα, έχουν περιοριστεί σε ειδικά ζητήματα και πειθαρχούν στις οδηγίες αυτών που αξιολογούν ή προσφέρουν κάποια ανταλλάγματα και εργασία. Σχεδόν όλοι -καθηγητές και ανε­ξάρτητοι στοχαστές- επαναλαμβάνουν όσα γράφτηκαν και υποστηρί­χτηκαν από τους παλαιότερους φιλόσοφους. Με τις περισσότερες προ­σπάθειες γίνεται μια ανασκόπηση, με την ίδια χρονολογική καταγραφή, μια συνηθισμένη διαίρεση των ζητημάτων, μια απογραφή των θεω­ριών ή εστιάζουν στα ζητήματα για τα οποία ενδιαφέρονται περισσότερο και κάποιοι ίσως ακόμα ψάχνουν τις επιδράσεις μεταξύ των φιλοσοφικών σκέψεων. Οι προσπάθειες για πρωτότυπες θεωρίες και με ανανεωτικές σκέψεις είναι λιγοστές και άγνωστες, δεν έχουν θαυμαστές και δεν προκα­λούν εντύπωση στο σύγχρονο άνθρωπο. Ο σύγχρονος άνθρωπος αδυ­νατεί να συγκρατήσει τις πολλές νέες και εντυπωσιακές πληροφορίες από τις πολλές πηγές, που τον κατακλύζουν καθημερινά, ακόμα και από την επιστημονική έρευνα.

Σε αυτή τη δύσκολη εποχή για τη φιλοσοφική προσπάθεια και με τη φιλοσοφία απαξιωμένη, ένας νέος άνθρωπος ο οποίος εκπαιδευτικά ήταν απροετοίμαστος κατέγραφε τις πρώτες φιλοσοφικές σκέψεις του μαζί με πολλά ερωτήματα και γρήγορα ενθουσιάστηκε. Γρήγορα αντιλήφθηκε, ότι μέσα στα νοήματα των απλών λέξεων κρύβονται ολόκληρες θεωρίες και θεμελιακές παρατηρήσεις για τα πράγματα και τη ζωή. Γρήγορα εκτίμησε, ότι με την παρατήρηση στη γλώσσα*¹ μπορούμε να γνωρίσουμε τα πάντα και ότι η δύναμη της σκέψης είναι ισχυρή τόσο για την έρευνα όσο και για την παραπλάνηση. Μπορούμε εύκολα να σκεφτούμε ερευνητικά και να διατυπώσουμε σκέψεις τις οποίες μετά θα αναπτύξουμε και θα διαιρέσουμε με μια εύλογη σειρά, χωρίς να χρειαστεί να βασιστούμε σε ξένες εμπειρίες. Η πιο αισιόδοξη διαπίστωση ήταν και επιβεβαιώνεται, ότι μπορούμε να μιλήσουμε για πολλά πράγματα μαζί (γενικευμένα και συνοπτικά), ανιχνεύοντας όχι τις διαφορές που εμφανίζουν τον κόσμο διασπασμένο και με άπειρες λεπτομέρειες, αλλά ανιχνεύοντας τα κοινά και τα σταθερά στοιχεία των πραγμάτων, τις πολλές ομοιότητες που έχουν μέσα στο χώρο ή στο χρόνο. Δεν θα αργήσουμε να διαπιστώσουμε, ότι όλα τα πράγματα (ή ένα ύποπτα μεγάλο πλήθος) έχουν την ίδια βάση για να υπάρχουν, για να γίνονται και να συμπεριφέρονται, και ότι αυτά ρυθμίζονται μαζικά και από ίδιους νόμους. Η έκπληξή μας για τις λαμπρές επιτυχίες της αρχαίας ελληνικής σκέψης θα μειωθεί όταν διαπιστώσουμε αυτή την πνευματική δυνατότητα του ανθρώπου να σχηματίζει απόψεις για τα πράγματα και να τα ερευνά, χωρίς να είναι όλα μπροστά στα μάτια του. Ενώ “αντιθέτως, θα μεγαλώσει η έκπληξή μας για τους 15 αιώνες που πέρασαν με καθυστέρηση για την έρευνα του κόσμου και θα αντιληφθούμε καλύτερα τη σύγχυση και την ατελείωτη αμφιβολία, που η γνώση των άπειρων λεπτομερειών για κάθε πράγμα προκαλεί”. 

Σε εποχή με συσσωρευμένη εμπειρία και γνώση πολλών αιώνων, με την πληροφόρηση εύκολη και γρήγορη, με τις επιστήμες προχωρημένες και εφαρμοσμένες όπως κανένας δεν είχε φανταστεί, ο νέος φιλόσοφος ακόμα έχει μερικά πλεονεκτήματα για τις πνευματικές αναζητήσεις του. Με αναπάντητες πολλές απορίες και σαν πνευματικός δημιουργός αυτός δεν μπορούσε να μείνει στις φιλοσοφικές σκέψεις, όπως καταγράφηκαν στα αρχαία χρόνια και να περιοριστεί σε συντομευμένες εξηγήσεις, σε απόψεις με σχήματα του λόγου και σε λίγες λέξεις (όπως ψυχή, ύλη, φύση, αλλαγή, ζωή, κοινωνία, πραγματικότητα κ.α). Με το πέρασμα των ετών, αξιοποίησε πολλές νεότερες παρατηρήσεις για τα πράγματα. Επιχείρησε να δώσει λύσεις σε παλαιότερες και σε νεότερες απορίες και με διαφορετική γλώσσα και από άλλη διαδρομή έτσι όπως οι σύγχρονοι ερευνητές θα ήθελαν. Ταυτόχρονα προσπαθούσε να μην αναμιγνύει τις σκέψεις για το ένα ζήτημα με τις σκέψεις για το άλλο, ενώ πολλές φορές είχε την άποψη ότι η απάντηση στο πρώτο ζήτημα καθόριζε τις πιθανές απαντήσεις σε ένα άλλο. Διαμόρφωνε απόψεις για ξεχωριστά ζητήματα και ανέπτυσσε τις σκέψεις του σκεπτόμενος και για την κάθε λέξη ξεχωριστά, ενώ συγχρόνως έβγαζε τις συνέπειες, που φανερώνουν την πιο στενή σχέση μεταξύ των ζητημάτων. (Έχω γράψει σε άλλες σελίδες για την ενότητα και τη διαίρεση των ζητημάτων).

Επίσης, αυτός ο νέος άνθρωπος δεν στάθηκε σε φιλοσοφικές σκέψεις μόνο για τον εξωτερικό κόσμο, αποδεχόμενος έτσι χωρίς επίγνωση, ότι ο κόσμος εμφανίζεται σε όλους ίδιος και υπερπηδώντας την παρατήρηση για τη διαφορετική σύνδεση, που κάθε πράγμα έχει με τα υπόλοιπα. Στην προσπάθεια να συνδυάσει ένα σκοπό της φιλοσοφικής έρευνας και να βρει τη χρησιμότητα της ανεξάντλητης γνώσης διαπιστώ­νοντας μαζί και τους περιορισμούς της ανθρώπινης μνήμης, δεν του ξέφυγε η παρατήρηση για το πόσο εύκολα η ανθρώπινη σκέψη αλλάζει την τύχη της έρευνας και το έργο της και ότι μπορούμε να επιλέξουμε μεροληπτικά πολλές αλήθειες. Έτσι ο πνευματικός δημιουργός εξαρχής αναγκάστηκε να αναζητήσει τα πιο φανερά σημάδια για την εκτίμηση της αλήθειας και να σχηματίσει απόψεις για τα πράγματα, οι οποίες δεν θα ξεχαστούν σε λίγες ώρες και θα συνεχίσουν να χρησιμεύουν τη ζωή μας. Δεν στάθηκε, λοιπόν, σε έτοιμες αλήθειες, η αύξηση της γνώσης εκτιμήθηκε περισσότερο ως παραπλανητική και δεν έμεινε ήσυχος για την αξιοπιστία κάποιων πνευματικών δημιουργών ή των πηγών της γνώσης. Αξίωσε να μην αφήνει τις ενδείξεις να δημιουργούν βεβαιότητα και να μη βασίζεται σε πληροφορίες, αν αυτές έχουν την πιο μικρή αμφιβολία.*² Τότε, αμέσως έλαμψε σαν πνευματική έκρηξη ένα πλήθος πληροφοριών και απόψεων, που αποσπούσαν την προσοχή και γέμιζαν τη μνήμη. Αξίωσε την προσωπική παρατήρηση των πραγμάτων και όχι γενικά την εμπειρία (που υποθέτουμε ότι έχουν μερικοί άλλοι). Εκτίμησε σημαντικό (όπως και άλλοι παλαιότεροι φιλόσοφοι), οι απόψεις να σχηματίζονται σε σύνδεση μεταξύ τους, σαν μια συναρ­μολογημένη εικόνα και όσο είναι δυνατό, οι σκέψεις να ακολουθούν σύμφωνα με μια λογική σειρά. Οι σκέψεις και οι λέξεις που τις συναρμολογούν να μην εισάγουν αμφίβολα πράγματα και να βγαίνουν μέσα από τις πιο φανερές σκέψεις, από τις πιο απλές και από γενικές απόψεις, που συνοψίζουν και συγκρατούν τα πιο σταθερά γνωρίσματα των πραγμάτων, χωρίς τις λεπτομέρειες που δεν έχουν τέλος. Κάποιος μπορεί να προσάψει στο νέο φιλόσοφο ότι προχώρησε με υπεροψία ή με απαξίωση των άλλων προσπαθειών και της ιστορίας. Ωστόσο, η σκέψη έτσι αποδεσμεύθηκε κάποτε από αμφίβολες πληροφορίες, από προσφορές βεβαιότητας και απαλλάχθηκε από χρονοβόρες προσπάθειες για σκέψεις σε όσα σκέφτηκαν, έγραψαν και έπραξαν πολλοί άλλοι άνθρωποι. Έτσι, ο νέος πνευματικός δημιουργός δεν σταμάτησε να σκέφτεται δημιουργικά με την αποθαρρυντική διαπίστωση, ότι έχουν ειπωθεί πολλά, από πολλούς, από πιο ικανούς και επί πολλούς αιώνες! 

Μετά από την επίμονη ερευνητική προσπάθεια πολλών ετών, το αποτέλεσμα φάνηκε από το πλήθος των πρωτογενών σκέψεων που διατυπώθηκαν, από την ανάπτυξη των απόψεων με νέες παρατηρήσεις και από τις πρωτότυπες ερμηνείες πολλών φαινομένων. Η φαντασία βέβαια δεν έλειψε, όμως ευτυχώς διαχωριζόταν από τη γνώση, σύμφωνα με τα σημάδια της κοινής εμπειρίας και τους κανόνες της λογικής και με την απαίτηση για αξιοπιστία. Μια πολυ-θεωρία σαν πακέτο ενός μοναδικού συνδυασμού πολλών απόψεων σχηματίστηκε με θεμέλια σε κοινές παρατηρήσεις και στις πιο απλές σκέψεις, που κάθε σκεπτόμενη μορφή ζωής θα μπορούσε να κάνει. Πολλές απόψεις που σχηματίζονται ίδιες από διαφορετικές διαδρομές της σκέψης. Πολλές απόψεις οι οποίες ως ξεχωριστές δεν είναι νέες ή πλησιάζουν σε παλαιότερες απόψεις και τις θυμίζουν ή διατυπώνονται πιο εύστοχα για την έρευνα. Αλλά και απόψεις οι οποίες ως ξεχωριστές έμοιαζαν αταίριαστες ή “απαγορευμένες” για να συμπεριληφθούν μαζί στην ίδια έρευνα και στο ίδιο βιβλίο. Όσοι έχουν εκπαιδευτεί αποκλειστικά σε μια περιοχή της γνώσης και με τα καθαρά όρια στη γνώση έτσι όπως επιβάλλονται από τα εκπαιδευτικά βιβλία, φάνηκαν ανήμποροι να εκτιμήσουν την ανανέωση της φιλοσοφικής σκέψης. Με την άγνοιά τους για τη φυσική φάνηκαν ανήμποροι να παρακολουθήσουν τις νέες ερμηνείες, προσκολ­λημένοι σαν οπαδοί σε παλιές φιλοσοφικές θεωρίες. Κάποιοι ανώτερης μόρφωσης είναι εύκολα απορριπτικοί αν δεν βρουν ιδιόρρυθμες εκφράσεις που θυμίζουν τσίρκο για εντυπωσιασμό και το σοβαρό ύφος ενός διανοούμενου. Σε αντίθεση με πολλούς ανθρώπους που αποφεύγουν τα σκοτεινά νοήματα και τις κουραστικές σκέψεις. Πολλοί περιμένουν να διαβάσουν ιστορικές αναφορές, με τις οποίες θα είχαν να πουν πολλά, αλλά ούτε από αυτές βρήκαν.

Οι απόψεις μου πλησιάζουν περισσότερο σε αυτές των Στωικών φιλοσόφων. Αυτή ήταν και μια δική μου διαπίστωση από τα πρώτα χρόνια της διαμόρφωσης των απόψεων, προς το τέλος της δεκαετίας του '80. Τότε που απροετοίμαστος σε νεαρή ηλικία διαμόρφωνα τις δικές μου φιλοσοφικές απόψεις με την ανάλυση των νοημάτων των λέξεων και επηρεασμένος από τα έργα μερικών Ευρωπαίων φιλοσόφων -έτσι όπως έλαχε τότε να αντιληφθώ τι είναι η φιλοσοφία από ξένους φιλόσοφους! Όταν μετά από 12 έτη καθημερινής προσπάθειας ολοκλήρωσα το “πακέτο” των απόψεών μου για τις τρεις παραδοσιακές περιοχές της φιλοσοφίας³ -γνωσιολογία, οντολογία / κοσμολογία / φυσική και πρακτική φιλοσοφία- τότε εξέδωσα το πρώτο βιβλίο, με τον προκλητικό τίτλο “Η Θεολογία της Επιστήμης”.* Μέσα εκεί, σε μια σύντομη αναδρομή για τις απόψεις των παλαιότερων φιλοσόφων είχα καταγράψει συντομευμένα την παρατήρησή μου, ότι η Στωική Φιλοσοφία σε γενικές γραμμές πλησιάζει στις δικές μου απόψεις. Η διαπίστωση για το πλησίασμα σε σκέψεις των Στωικών καταγράφηκε τότε σαν υπενθύμιση, με σκοπό μια προσεχτική διερεύνηση στο μέλλον.

Από τότε και μέχρι σήμερα αποφεύγω να μιλάω για τις σκέψεις των φιλοσόφων, πριν μελετήσω προσεκτικά τα έργα τους και πριν σχηματίσω μια βέβαιη άποψη, διαβάζοντας ακόμα και απόψεις από άλλους μελετητές. Μερικές φορές, επίσης αποφεύγω να μιλήσω όταν έχει περάσει πολύς χρόνος από την τελευταία φορά που διάβασα κάποιο σχετικό βιβλίο, πριν φρεσκάρω τη μνήμη μου. Προσέχω ιδιαίτερα όταν μιλάω για σκέψεις άλλων φιλοσόφων και συγγραφέων για να μη συμβεί η παραμικρή διαστρέβλωση από δική μου αδυναμία. Στην περίπτωση των Στωικών φιλοσόφων (κυρίως από την πρώτη φάση της Σχολής, του Ζήνων από την Κύπρο, Χρύσιππου, Κλεάνθη και Παναίτιο), ελάχιστα αποσπάσματα και σύντομα κείμενα έχουν διασωθεί, όπως δυστυχώς έχει συμβεί και με πολλά άλλα γραπτά έργα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας που καταστράφηκαν. Μεγάλη η ατυχία για ολόκληρο τον κόσμο και ιδιαίτερα για την Ευρώπη, που δεν διασώθηκαν περισσότερα γραπτά έργα των Ελλήνων φιλοσόφων / ερευνητών με ολοκληρωμένες τις απόψεις τους και με την ανάπτυξη και τη συνοχή που θα είχαν μέσα σε ένα βιβλίο (και με τη συγγραφή τόσο δύσκολη εκείνη την εποχή). Ωστόσο, από τα λίγα αποσπάσματα καταλαβαίνουμε, ότι η αρχαία ελληνική φιλοσοφία για την εποχή εκείνη είχε προχωρήσει πολύ μακριά. Όλες σχεδόν οι πρώτες σκέψεις που ο άνθρωπος μπορεί να κάνει για τη ζωή και τον κόσμο είχαν καταγραφεί και συζητηθεί. Και όπως πολλοί έχουν υποστηρίξει, οι ξένοι φιλόσοφοι για πολλούς αιώνες επαναλάμβαναν τα ίδια θεμελιώδη προβλήματα και διαμόρφωναν απόψεις με τη σκέψη τους “απλωμένη” στον ελληνικό πολιτισμό. Ωστόσο, 1) με το επίπεδο γνώσεων της εποχής μας και 2) ύστερα από τις προσπάθειες πολλών νεότερων φιλοσόφων, από το 16ο αιώνα και έπειτα, και 3) με τη γνώση που έχουμε τώρα για το εύρος των φιλοσοφικών ζητημάτων, έτσι όπως αυτά έχουν καλυφθεί ιστορικά με τις προσπάθειες όλων των φιλοσόφων, δεν μπορούμε να μείνουμε ευχαριστημένοι από λίγα αρχαία αποσπάσματα σαν να είχαν οι μεγάλες απορίες μας απαντηθεί καθαρά και επι­βεβαιωμένα. Αλλά επαναλαμβάνω για τους λάτρεις του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, οι οποίοι ίσως ενοχλούνται εύκολα και δεν ανέχονται καμία μειωτική άποψη, ότι για εκείνη την εποχή είχαν καταγραφεί σχεδόν όλες οι πρώτες σκέψεις, που ο άνθρωπος μπορεί να κάνει για τη ζωή και τον κόσμο και οι επιστήμες είχαν προχωρήσει, και θα μπορούσαν να είχαν προχωρήσει από τότε πιο γρήγορα, έτσι όπως αναπτύχθηκαν πολλούς αιώνες αργότερα σε χώρες της υπόλοιπης Ευρώπης και με τις προσπάθειες των Αράβων. Αυτή και μόνο η επιτυχία των αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων, εκτός από υπερηφάνεια δίνει αισιοδοξία σε μένα. Διότι, όπως υποστηρίζω, ένας άνθρωπος μπορεί να πλησιάσει σε πολλές τελικές απαντήσεις με τη δική του σκέψη και με τις πρώτες απορίες, που θα συναντήσει όταν κοιτάξει αυτός ο ίδιος τη φύση: Στις τελικές και στις πιο πιθανές απαντήσεις και σε σημαντικές αλήθειες με συνοπτικές σκέψεις, σε γενικές γραμμές, όπως λέμε, ακόμα και με σχήματα του λόγου. Νομίζω ότι αυτό είναι ήδη τεράστιο επίτευγμα του τότε πολιτισμού και από τα ιστορικά σημάδια, που φανερώνουν ότι η αύξηση της γνώσης δεν είναι μονόπλευρα καλύτερη γνώση, αλλά είναι ακόμα και παραπλάνηση (αθέλητα ή συνειδητά και μεθοδευμένα).

Έχουν γραφτεί αφάνταστα πολλά τα οποία δεν γνωρίζουμε και πολλές από τις δικές μας σκέψεις. Γι' αυτό χαίρομαι όταν βρίσκω απόψεις σε παλαιότερα γραπτά έργα, οι οποίες πλησιάζουν ή είναι ίδιες ή είναι και πιο εύστοχες από τις απόψεις, που μερικοί νεότεροι εμφανίζουν σαν καρπό κουραστικής προσπάθειας και σαν σημαντικές ανακαλύψεις. Έχω διατυπώσει με δική μου διανοητική προσπάθεια πολλές απόψεις για τη φύση και τον άνθρωπο που δεν είναι πρωτότυπες. Μερικές απόψεις μας μπορούμε να τις βρούμε μέσα σε άλλα γραπτά έργα και μερικές άλλες θα μοιάζουν και θα πλησιάζουν. Αυτό το είχα αναγνωρίσει από τη νεαρή ηλικία, ακόμα και για τρελές σκέψεις μου. Λ.χ. θυμάμαι είχα τρομερή φαντασία και κάποτε σκέφτηκα μόνος μου, ότι ο πλανήτης στο παρελθόν άλλαζε απότομα κλίση και οι γεωγραφικοί πόλοι αντιστρέφονταν ανά μεγάλα χρονικά διαστήματα. Είχα κάνει τότε αυτή τη σκέψη για να δώσω μια πιθανή εξήγηση για τις παγκόσμιες καταστροφές, που διαβάζουμε στη μυθολογία και σε αρχαίες γραφές πολλών περιοχών της γης. Από τότε, έχω διαβάσει αυτή την εξήγηση και σε άλλα βιβλία και για τις ενδείξεις, ότι στην ιστορία της γης έχει συμβεί τουλάχιστον μια τέτοια απόκλιση του άξονά της. Με λίγα λόγια, εμείς οτιδήποτε και να πούμε, κάποιος άλλος μάλλον έχει προηγηθεί. Στον πρόλογο του πρώτου βιβλίου “Θ. της Ε.” χρησιμοποίησα και τη σχετική διαπίστωση του Ντεκάρτ: “Όπως είπε ο Rene Descartes, από αιώνες νωρίτερα, είναι αδύνατο να φανταστεί κανένας κάτι τόσο παράδοξο ή τόσο απίστευτο, που ωστόσο να μην το έχει πει κάποιος φιλόσοφος”. Είχα αντιληφθεί σε νεαρή ηλικία αυτή τη δυσκολία να εκφράσουμε μια νέα άποψη, από τότε που προσπαθούσα να δώσω απαντήσεις σε ένα πλήθος ερωτημάτων. Ευτυχώς, ποτέ δεν σταμάτησα να σκέφτομαι δημιουργικά και να καταγράφω κάθε σκέψη μου με την αποθαρρυντική σκέψη, ότι έχουν ειπωθεί πολλά, από πιο ικανούς και με πιο προχωρημένες γνώσεις. Ευτυχώς απέφυγα έναν ακόμα φραγμό στο πνεύμα μου. Παροτρύνω να σκεφτόμαστε και να γράφουμε τις σκέψεις μας και στο τέλος θα εκτιμήσουμε τι νέο προσθέσαμε, τι επαναλάβαμε και αν οι σκέψεις μας είναι χρήσιμες. Βρίσκω την ευκαιρία να επαναλάβω, ότι η επανάληψη της αλήθειας και η υπενθύμιση πολλές φορές είναι χρήσιμα και κυρίως, σε ποιες άλλες σκέψεις ανάμεσα μια ίδια άποψη καταγράφεται. Μια αλλαγή λέξης, μια λεπτή απόκλιση στη διατύπωση, όπως και η σειρά με την οποία η σκέψη ακολουθεί μπορούν να συνεισφέρουν στην καλύτερη κατανόηση ή να προκαλέσουν νέες σκέψεις, που δεν προκλήθηκαν από την ίδια άποψη με την προηγούμενη διατύπωση. Νομίζω, ότι κάθε συγγραφέας έχει αντιληφθεί αυτήν την απροσδιόριστη χρησιμότητα και πόσο σημαντικό είναι να υποστηρίζουμε και να “συντηρούμε” την αλήθεια. Μη ξεχνάμε ακόμα, πόσες πολλές είναι οι προσπάθειες για παραπλάνηση και για να χαθεί η αλήθεια, με διαφορετικό σκοπό, από ανοησία αλλά και μεθοδευμένα και ως επιχείρηση με παγκόσμια στόχευση. 

<•> Τελικά είχα να προσθέσω κάτι καινούριο στη φιλοσοφία;*

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1 “Παρατήρηση στη γλώσσα”, δηλαδή: από την προσπάθεια να οριστούν τα νοήματα των λέξεων, από τη λογική ανάλυση των νοημάτων, από την ανίχνευση της σύνδεσης των νοημάτων μεταξύ τους, από το σχηματισμό νέων σκέψεων και φράσεων, από την ανίχνευση ομοιοτήτων και από σχέσεις ακολουθίας. Έτσι διανοητικά και ορθο­λογικά και από άλλες γλωσσο­λογικές παρατηρήσεις, φανερώνεται εκπληκτικά, ότι μπορούμε να ανα­καλύπτουμε φαινόμενα, πιθανούς σχηματισμούς πραγμάτων, αόρατες διασυνδέσεις των πραγμάτων, απαραίτητες σχέσεις για την ύπαρξή τους και προ­ϋποθέσεις για πιθανά γεγονότα. Ακόμα πιο εκπληκτικό είναι, ότι ένα πλήθος πραγμά­των τα οποία περιγράφονται σαν διαφορετικά και με διαφορετικό λε­ξιλόγιο (λ.χ. μάνα, γυναίκα, γιαγιά) και σε ξεχωριστές επιστήμες, αυτά είναι σχεδόν ίδια και μετα­μορφώσεις των πιο συνηθισμένων φαινομένων. Όπως και αντιστρόφως, πολλά πράγματα τα οποία εμφανίζουμε με τη γλώσσα σαν ίδια, αυτά έχουν μερικές διαφορές και αποκλίσεις, οι οποίες απο­δεικνύονται ανατρεπτικές για μερικές προβλέψεις και για μερικούς σχεδιασμούς μας. Οι παλαιότεροι φιλόσοφοι είχαν αντιληφθεί αυτή την ερευνητική προοπτική του (πνευματικού) ανθρώπου, και με τις ελάχιστες γνώσεις τους μπορούσαν να εκφράσουν πρωτότυπες σκέψεις και εκτεταμένες θεωρίες. Πολλές απαντήσεις που περιμέναμε να ακούσουμε από κορυφαίους επιστήμονες, από έκτακτα δελτία ενημέρωσης, μέσα από ερευνητικά εργαστήρια ή συνοδευμένες με άλλες εντυπωσιακές εικόνες, αυτές οι απαντήσεις δόθηκαν πιο εύκολα και απροετοίμαστα ή μπορούν να δοθούν μετά από γλωσσολογικές παρατηρήσεις. Λ.χ. ο Σπινόζα είχε συνταυτίσει την ψυχή με το σώμα και έτσι μπορούσε να σκέφτεται για την ψυχή πιο λεπτο­μερειακά, διαπιστώνοντας τις διαφορές και τις αποκλίσεις των ψυχικών φαινομένων, όπως αυτές υπήρχαν και στο αντίστοιχο σώμα. Οι λέξεις συνοψίζουν μερικές πρώτες παρατηρήσεις στα πράγματα και μερικές πιο απλές απόψεις, που δεν περιορίζονται σε μερικά ξεχωριστά πράγματα και σε πράγματα χειροπιαστά. Αυτή την ερευνητική προοπτική μέσα από γλωσσολογικές παρατηρήσεις, πολλοί ειδικευμένοι όχι μόνο δεν τη γνωρίζουν, όχι μόνο δεν την έχουν φανταστεί, αλλά δεν θέλουν ούτε να τη σκεφτούν!

2 Συμπληρωματικές σειρές για την εκτίμηση της αλήθειας, έτσι όπως είχαν διατυπωθεί πολλά χρόνια πριν, για να τονιστεί, ότι η αξιοπιστία έχει νόημα όταν κερδίζεται με γνώση την οποία μπορούμε εύκολα και γρήγορα να την επιβεβαιώ­σουμε: “Δε δικαιολογείται με τίποτε να μας εκτρέπουν από την αναγνώριση της αξιοπιστίας: Η «τυφλή» πίστη, ο αριθμός εκείνων που συμφωνούν ή διαφωνούν, οι διαθέσεις μας, η ευκολία ή η δυσκολία να κατα­λάβουμε, η ευκολία ή η δυσκολία της ανακάλυψης, η αξιοπιστία όσων υπο­στηρίζουν, η χρησιμότητα για τους σκοπούς μας, η αμφι­σβήτηση χωρίς όρους, οι ομοιότητες, όπως γενικά οι ενδείξεις. Πρέπει να εκτιμάμε την ορ­θότητα και τη βεβαιότητα της γνώσης παρόμοια, όπως αποφασίζουμε για την τύχη μιας ανθρώπινη ζωής στο ποινικό δικαστήριο, αναγνωρίζοντας έτσι τα όρια της πραγματικής γνώσης μας και περιορίζοντας τη δυνατότητα να μας παρασύρουν, να μας εκμεταλ­λευτούν, να μας «παραμυθιάσουν» και να βρε­θούμε απρο­ετοίμαστοι. Η σταθερή πίστη σε αβάσιμες, αναπόδεικτες, απρό­σεκτες και απο­σπασματικές απόψεις, τις οποίες αποκαλούμε «γνώμες», αναμφίβολα εξυπηρετεί όσους έχουν λόγους να μπορούν να μας τις αλλά­ξουν, όταν και όπως εκείνοι το καθορίσουν, μ' έναν από τους αναρίθμητους ευφυείς τρόπους. Εξυπηρετεί και εμάς τους ίδιους... για να μην τις αλλά­ξουμε, γιατί φοβόμαστε τις συνέπειες και θεωρούμε ανώφελο να στοχαζόμα­στε με σκοπό την ανακάλυψη της άγνοιας και της βάσιμης βεβαιότητας. Ανά­μεσα στα δυο άκρα, της ευπιστίας και της δυσπιστίας, θα είμαστε πιο κοντά στην πραγματι­κότητα, ισχυρότεροι, προ­ετοιμασμένοι και με πιο απερι­όριστη διάνοια, όταν ρέπουμε στην αμφι­σβήτηση και στην αναζήτηση”. (Η Θεολο­γία της Επιστήμης, ©2000)